De spits afbijten

De Taalblog herleeft! Na een intermezzo van zo'n zes jaar staat vandaag weer als vanouds een nieuw artikel online. Het spreekwoord van vandaag is zeer toepasselijk als eerste om de nieuwe herstart mee af te trappen: deze blog gaat over het prachtige spreekwoord: de spits afbijten.

Allereerst een korte introductie van waar de spits van wordt afgebeten. Deze hernieuwde, herleefde taalblog zal worden gevuld door niet één, maar twee (!) auteurs: Daan van Broeckhuijsen en Koen Hamelink (meer op deze pagina). Wij zullen vanaf heden om de week een nieuw artikel op De Taalblog plaatsen, waarbij de onderwerpen als vanouds zullen zien op mooie (spreek)woorden, met name in de Nederlandse taal, die wel geregeld worden gebruikt maar waarvan de herkomst vaak niet direct als een paal boven water staat.
Verder naar het onderwerp van vandaag: het spreekwoord de spits afbijten. Velen zullen de uitdrukking eens of vaker hebben gebruikt. Voor mijn onderzoek naar de herkomst was de echte, oorspronkelijke betekenis voor mijzelf echter volledig ongewis. Voor de bron van dit spreekwoord moeten wij terug in de tijd: naar een land waar boeren met de hand het land bewerkten, waar wegen nog van modder waren en waar oorlogen nog werden gevochten met zwaard, speer en schild.

En dit laatste is waar wij onze verbeelding op los moeten laten. Waan uzelf in de eerste rij van een groep soldaten: de vijand loopt op u af, een horde gewapende strijders met geheven lans. De spitse pieken steken naar voren uit, boven de felgekleurde schilden. Aan u is de glorieuze taak, de spits (of zoals oorspronkelijk: het spitse) van de vijand 'af te bijten'.

De herkomst van dit spreekwoord komt dus van het strijdtoneel, waar zij die de eerste slag sloegen, de eerste klap (die uiteraard een daalder waard was), zij die hun medestrijders vóór gingen en het daarmee hun makkers makkelijker maakten, de spits afbeten. In die betekenis heeft de spits afbijten dus enige mate van verwantschap met een lans breken, hetgeen de strijders in de voorste rij in feite deden voor zij die achter hen stonden.

Uiteindelijk is de uitdrukking in breder gebruik geraakt en kan vandaag de dag worden gebruikt in iedere situatie waar iemand als eerste actie onderneemt. Maar door taalpuristen onder u dient dit spreekwoord derhalve alleen te worden gebruikt wanneer niet alleen als eerste een handeling wordt verricht, maar daarmee óók een gunst wordt verleend aan of een makkelijker situatie wordt gecreëerd voor een ander.

Wij bijten vandaag de spits af van het wintersportweekend in Saalbach Hinterglemm waar wij met ons kantoor naartoe zijn afgereisd. Gelukkig in een wat minder gevaarlijke omgeving dan waar het spreekwoord zelf is ontstaan.

-- een artikel van Koen