Boontje komt om zijn loontje

In tegenstelling tot het eerder besproken spreekwoord “het hemd is nader dan de rok”, geloof ik niet dat er veel Nederlanders zijn die niet weten wat een ander bedoelt wanneer het spreekwoord “boontje komt om zijn loontje” wordt gebruikt. Maar weten wat een ander bedoelt en het verhaal kennen dat achter het spreekwoord schuil gaat zijn natuurlijk twee heel verschillende dingen. 

Zoals de meeste lezers zullen weten wordt met dit spreekwoord bedoeld dat in een bepaalde situatie een onfortuinlijk voorval het verdiende loon is voor degene die het overkomt. Maar wat kan er nu zo erg zijn geweest? Wat kan een boontje hebben gedaan dat zo verwerpelijk is dat het de personificatie is geworden van verdiend ongeluk? Om die vraag te beantwoorden moeten we terug in de tijd, naar een tijd waarin sprookjes nog werkelijkheid waren en boontjes, net als strootjes, erwtjes en kooltjes, rondliepen als mensen.

Het verhaal zoals opgetekend door Jan Vos, en later de gebroeders Grimm, gaat over een bont reisgezelschap bestaande uit een Boontje, een Erwtje, een Strootje en een brandend Kooltje (Kooltjevuur). 

Zoals bij elke reis kreeg ook dit reisgezelschap met een obstakel te maken. Na een lange dag op pad te zijn geweest kwamen ze bij een water, en er was geen brug te bekennen. Onbaatzuchtig als altijd bood Strootje aan als een brug over het water te gaan liggen zodat de anderen veilig konden oversteken. Eerst liep Erwtje over Strootje heen, en bereikte zonder problemen de overkant. Ook Boontje geraakte veilig en zonder kleerscheuren over het water. Maar toen Kooltjevuur halverwege was, vatte Strootje vlam en viel in het water samen met Kooltje, die onmiddellijk doofde.

Elke vriend en reisgezel zou uiteraard verschrikt en bedroefd zijn om een dergelijk tragisch voorval, maar Boontje, veilig op de kant, moest lachen. Zo hard lachte Boontje om het leed dat zijn reisgenoten was overkomen dat zijn buik erdoor openscheurde; zijn verdiende loon. 

Sommigen van u twijfelen misschien nog wat nu dat “komt om” precies betekent. Daarover kan ik gelukkig redelijk kort zijn: “komt om” betekent ongeveer zoveel als “krijgt”. Hierbij kan gedacht worden aan het zinsdeel “komt om te halen”. Boontje, met zijn nu opengescheurde buik, had erg veel geluk dat er een kleermaker nabij was die hem wilde helpen. De buik van Boontje werd door de kleermaker dichtgemaakt met een zwarte draad; de reden dat alle bruine bonen tot aan de dag van vandaag een zwart naadje op hun buik hebben. 

Zie hier het sprookje zoals geschreven door Jan Vos (“Ja ik (…) naers chadt”):