Gymnasium, academie, lyceum

Vandaag ben ik begonnen aan mijn student-stage bij de Rotterdamse vestiging van Houthoff Buruma. Komende twee maanden zal ik achtereenvolgens een maand bij de afdeling Dispute Resolution en Vastgoed meelopen. Hier verwacht ik veel ervaring op te doen, en zo mogelijk met deze (mijn derde) studentstage een nog beter beeld te krijgen van de advocatuur. Zonder enige twijfel zal ik gedurende de komende maanden ook een hoop nieuwe dingen leren en beter worden in wat ik al kan. Dit leidt het onderwerp van het artikel van vandaag in: plaatsen waar geleerd wordt en de – wanneer de herkomst duidelijk wordt – enigszins opmerkelijke benamingen die wij hiervoor kennen. Meer specifiek zal ik ingaan op de herkomst van de woorden academie, gymnasium en lyceum.

In het huidige Nederlandse taalgebruik wordt academie wel gebruikt als generieke term voor een plaats waar geleerd en onderwezen wordt. Gymnasium duidt op een school waar voorbereidend wetenschappelijk wordt onderwezen én Latijn wordt onderwezen. Lyceum duidt volgens sommigen op VWO waar Grieks en Latijn keuzevakken zijn, maar over het algemeen wordt de term gebruikt als koepelbegrip voor HAVO, VWO Atheneum (VWO plus Grieks) en Gymnasium.

Opmerkelijk is dat de minst overkoepelende van deze termen in het Nederlands, Gymnasium, juist de meest overkoepelende is wanneer naar de taal van herkomst, het Grieks, wordt gekeken. In het oude Griekenland waren de eerste onderwijsinstellingen de plaatsen waar de sportkunsten werden beoefend en geïnstrueerd. Deze plaatsen kregen een naam die verwees naar het meest kenmerkende, opvallendste, aan deze plekken; iedereen was er naakt. Gymnos, het Griekse woord voor naakt, werd dus de aanduiding voor plaatsen waar de sport werd beoefend en onderwezen; het Gymnasion was geboren. Door de jaren heen is in de Griekse samenleving het woord Gymnasion de naam geworden voor plaatsen waar geleerd werd, en na enige tijd is zelfs het karakteristieke naakt‑zijn losgelaten op de plekken waar niet sport maar bijvoorbeeld filosofie werd beoefend.

In het oude Griekenland waren er vele Gymnasions, maar slechts twee zal ik hier de revue laten passeren: de Akademeia en het Lykeion. Respectievelijk waren dit het Gymnasion waar Plato en Aristoteles hun onderricht te berde brachten. De Akademeia van Plato werd door hem rond 326 v. Chr. gesticht. Het Gymnasion werd genoemd naar de plaats waar het lag; op terrein van een zeker Akademus. Toen Plato in 347 v. Chr. stierf verliet een van zijn leerlingen het Gymnasion om zijn eigen theorieën te gaan onderwijzen in een nieuw op te richten Gymnasion. Deze leerling heette Aristoteles. Het nieuwe Gymnasion werd gebouwd in de buurt van een tempel voor Apollo Lykios (de wolvengod) en kreeg daarom de naam Lykeion. 

Kort samengevat ligt de etymologische herkomst van Gymnasium bij naakt sporten, van Academie bij een Griekse grondbezitter, en van Lyceum bij de wolf. Dat zal vast tot een interessante middelbare schoolkeuze voor de kinderen leiden!